GRABOWIEC jest jedną z najstarszych osad na Zamojszczyźnie. Po raz pierwszy wzmiankowany był w źródłach w 1268 r., jako drewniany gród obronny, leżący na szlaku handlowym z Włodzimierza Wołyńskiego do Zawichostu.
W XIV wieku Grabowiec przechodził kilkakrotnie z władania Litwinów pod rządy polskie, co nie sprzyjało jego rozwojowi. W roku 1388 król Władysław Jagiełło oddał Grabowiec wraz z księstwem bełskim w posag księciu mazowieckiemu Ziemowitowi IV, który poślubił jego siostrę, Aleksandrę. Tego roku też Grabowiec stał się siedzibą starostwa grodowego i powiatu, ziemi i województwa bełskiego. W 1394 roku Ziemowit IV ufundował parafię rzymskokatolicką, odbudował zamek, zniszczony w 1377 roku, a Grabowiec uczynił miastem na prawie polskim. Wójtem mianował Jana Goliana herbu Nałęcz i dał mu w posiadanie w 1397 roku wieś Skomorochy. Oprócz parafii katolickiej istniała tu parafia i cerkiew obrządku wschodniego. W 1447 roku w Sokalu, nastąpiło przeniesienie praw miejskich Grabowca z polskich na magdeburskie. Przyczyniło się to do napływu nowych osadników, przeważnie z Mazowsza. Wiek XVI przyniósł liczne najazdy Tatarów, które zniszczyły miasto wraz z zamkiem i zdziesiątkowały mieszkańców.
Aby podnieść się z upadku po napaści tatarskiej w 1500 r., król Jan I Olbracht uwolnił Grabowiec od ceł i podatków na okres 6 lat. Przywilej ten został później potwierdzony przez króla Zygmunta I Starego, który poszerzył ulgi i przywileje mieszkańców miasta, ponownie spustoszonego przez Tatarów w 1506 roku. Następnie Król Zygmunt III Waza nadał prawo do organizowania dodatkowego targu w środę oraz trzech jarmarków. W 1624 roku zamek grabowiecki uległ zniszczeniu. Odbudowany został w latach 1658-1672 przez starostę grabowieckiego Stanisława Sarbiewskiego.
W XVII wieku Grabowiec uległ kilkakrotnie pożarom czemu sprzyjała jego drewniana zabudowa. Tylko w pierwszej połowie tego wieku miasto płonęło aż sześć razy. W wyniku pożarów uległ zniszczeniu kościół, odbudowano go dopiero w1671 roku.
Według danych z 1630 roku ludność Grabowca składała się z Polaków, Żydów i Rusinów. Liczba mieszkańców wynosiła 840 osób. Miejscowość doświadczyła najazdu wojsk szwedzkich w 1703 roku oraz ataku wojsk saskich w 1716 roku, spowodowanego sprzeciwem starosty Głogowskiego wobec króla Augusta II Sasa. Zamek grabowiecki został zniszczony.
W 1772 roku na tereny powiatu grabowieckiego wkroczyły wojska austriackie i wskutek pierwszego rozbioru Polski tereny powiatu przeszły w ręce zaborców. W latach 1807-1814 Grabowiec był miastem prywatnym w Księstwie Warszawskim.
Pierwszym właścicielem był Jan Terlecki. Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku Grabowiec znalazł się w granicach Księstwa Kongresowego. W 1869 roku Grabowiec zostaje pozbawiony praw miejskich.
Pod koniec XIX w. osada miała charakter rolniczo-rzemieślniczy. Oprócz ludności katolickiej i żydowskiej, w Grabowcu i okolicach mieszkała także duża grupa Rusinów, od końca XVI stulecia pozostająca w unii z Kościołem Katolickim (unici).
Po likwidacji unii przez władze rosyjskie w 1875 r., pomimo oporu wiernych, nakazano im przejść na prawosławie. Po ukazie tolerancyjnym z 1906 r. część potomków unitów przeszła z kolei na katolicyzm obrządku łacińskiego. Opuszczoną świątynię w 1919 nowe władze polskie zamknęły, a następnie przekazały szkole. Wcześniej budynek krótko pełnił funkcje katolickiego kościoła św. Kajetana. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. rozpoczął się względnie dobry okres dla osady, która pomimo zniszczeń z czasów I wojny światowej oraz skromnych zasobów materialnych Grabowiec zaczął rozwijać się zarówno pod względem demograficznym, jak i gospodarczym. Jednak 1 września 1939roku wybuchła II wojna światowa, która odcisnęła dotkliwe piętno na mieszkańcach Grabowca.
Dnia 25 września 1939r. do Grabowca weszły wojska sowieckie. Tego samego dnia czerwonoarmiści dokonali brutalnego mordu na 59 żołnierzach polskich. Po tygodniu okupanci wycofali się za Bug.
Dnia 10 października 1939r. przybyły do Grabowca pierwsze oddziały wojsk niemieckich. Podczas okupacji niemieckiej znajdowało się w Grabowcu getto . Wywożono z niego żydów do obozu zagłady w Sobiborze. Getto przestało istnieć w 1942 roku.
W lutym 1943 r. Niemcy rozpoczęli masową akcja wysiedleńczą, w trakcie której niemal wszystkich mieszkańców osady przesiedlono do obozu przejściowego w Zamościu. Część dzieci z Grabowca, spełniających tzw. wymogi rasowe, została wysłana do Niemiec i poddana germanizacji. W opuszczonych przez Polaków gospodarstwach osiedlano Ukraińców. Wiosną 1944 roku powstała tzw. Partyzancka Rzeczypospolita Grabowiecka. W czerwcu 1944 r. wojska niemieckie przeprowadziły ostatnią akcje pacyfikacyjną przeciwko mieszkańcom Grabowca. Zatrzymano wówczas 250 osób. Dnia 25 lipca 1944 r. do Grabowca weszły wojska radzieckie. Podczas działań II wojny światowej z gminy Grabowiec zginęło 2207 osób: 563 Polaków, 401 Ukraińców i 1243 Żydów.
Dla mieszkańców rozpoczął się nowy etap życia w nowych realiach politycznych i gospodarczych.
przygotowała: M. Szajuk
Opracowano na podstawie:
Górak J., Podcieniowa zabudowa miasteczek Lubelszczyzny, Zamość 1996.
Jaroszyński W., Siedem wieków Grabowca, Lublin 1991.
