Zajmująca się handlem ludność żydowska pojawiła się w rolniczo-rzemieślniczym Grabowcu już około 1570 r., co w sposób znaczący wpłynęło na rozwój ośrodka. Choć w 1630 r. mieszkało tu zaledwie 20 osób wyznania mojżeszowego, zajmujących wspólnie jeden dom, w ciągu kolejnych lat ludność żydowska stała się najliczniejszą grupą etniczno-wyznaniową w mieście. Żydzi grabowieccy zajmowali się głównie handlem miodem, prowadzeniem wyszynku i arendy miejskiej, a także lichwą.
Począwszy od XVIII w., szybko bogacący się miejscowi Żydzi wykupywali parcele położone wokół rynku, wypierając tym samym ludność chrześcijańską z centrum miasta. Sytuacja ta była o tyle specyficzna, że Żydzi w Grabowcu, w przeciwieństwie do Żydów w innych miastach Lubelszczyzny, nie posiadali jasno określonego statusu prawnego. Wiadomo, iż przed 1716 r. w Grabowcu powstała synagoga, a w XIX w. także łaźnia, mykwa i dom modlitw, który w 1887 r. spłonął, lecz został odbudowany w 1891 roku. Około 1720 r. założono w Grabowcu pierwszy cmentarz żydowski. Powiększony w roku 1772, działał do końca XIX w. W 1891 r. założono nowy cmentarz, który funkcjonował do 1942 roku. W 1765 r., bezpośrednio przy rynku mieszkali wyłącznie Żydzi. Znajdowało się tu 13 domów żydowskich, a w nieco dalszej odległości od rynku – kolejnych 19, za którymi znajdowały się ogrody i zabudowania należące do mieszczan chrześcijańskich.
Po pożarach miasta w 1814 i 1838 r., w których spłonęły łącznie 193 domy, część rodzin żydowskich przeniosła się do innych miasteczek, co spowodowało znaczne zmniejszenie liczby mieszkańców Grabowca. W 1860 r. mieszkało tu ok. 1000 Żydów, 570 katolików oraz niespełna 500 prawosławnych. Podobnie jak w większości podobnych miasteczek w regionie, ludność chrześcijańska zajmowała się głównie uprawą roli i rzemiosłem, ludność żydowska zaś prowadziła handel, wyszynk i trudniła się furmaństwem.
W XIX w. w Grabowcu uwidoczniły się silne wpływy chasydyzmu. Działo tu kilka dworów oraz wiele różnych sztybli, w których spotykali się zwolennicy poszczególnych dynastii chasydzkich.
Struktura demograficzna miasta Grabowiec (1630-1939)
Rok | Ogół mieszkańców | Liczba Żydów |
1630 | - | 20 |
1796 | - | 473 |
1865 | 2117 | 1004 (47%) |
1869 | 1996 | 958 (48%) |
1897 | 3362 | 1717 (51%) |
1904 | 4366 | 2169 (49,6%) |
1921 | 4212 | 2356 (55,9%) |
1939 | - | 2356 |
Osoby zatrudnione przez Wyznaniową Gminę Żydowską w Grabowcu
W 1930 roku w Grabowcu istniała żydowska szkoła religijna "Cheder Jesodej Ha-Tora". Z inicjatywy syjonistów, w 1938 r. powstała w Grabowcu elementarna szkoła hebrajska Jawne. W 1932 r. założono tu stowarzyszenie Linas ha-Cedek, którego prezesem był Rachmil Klajner, zaś w roku 1938 powstało stowarzyszenie Gemilut Chased, na czele którego stał Judko Szpirer.
W okresie międzywojennym w Grabowcu działało 6 prywatnych domów modlitwy. Ich właścicielami byli:
Dzienną frekwencja we wszystkich tych domach szacowano do 150 osób. Brak jest informacji o dokładnym położeniu obiektów na terenie osady. Według wykazu domów modlitwy z powiatu hrubieszowskiego wszystkie te domy modlitwy zostały założone w 1908 r
Choć w niektórych źródłach pojawiają się wzmianki o synagodze lub domu modlitwy istniejącym w Grabowcu już w XVI wieku, wraz z pojawieniem się w Grabowcu ludności żydowskiej, przyjmuje się iż pierwsza synagoga w Grabowcu powstała dopiero około 1716 roku. Nie zachowały się materiały pozwalające na rekonstrukcję jej wyglądu ani dziejów, nie wiadomo też dokładnie gdzie była ona usytuowana. Z wykazu bóżnic z terenu powiatu hrubieszowskiego wynika, że w synagodze w Grabowcu dzienna frekwencja wynosiła do 30 osób. W 1942 roku Niemcy zniszczyli synagogę, do dziś nie zachowały się żadne ślady po tym obiekcie. Niektóre źródła wskazują iż przed 1880 rokiem w mieście istniały 2 synagogi, choć istnieje prawdopodobieństwo iż może chodzić tu raczej o synagogę i dom modlitwy, wzniesiony w ciągu XIX wieku, zniszczony w pożarze w 1887 roku, a następnie odbudowany w latach 90. XIX stulecia.
Nowy cmentarz żydowski w Grabowcu, czynny zapewne od ok. 1891 r., zajmował powierzchnię ok. 1,3 ha. Znajdował się po północnej stronie drogi do Hrubieszowa, w wąwozie poza miastem.
Cmentarz uległ dewastacji podczas II wojny światowej oraz w latach po wyzwoleniu. Do dziś kilkanaście żydowskich nagrobków tkwi w schodach prowadzących do jednej z posesji przy ul. 700-lecia. W Regionalnej Izbie Pamięci zabezpieczono jedną z macew. Na terenie cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła 30 Żydów, którzy zostali zamordowani przez Niemców wiosną 1942r.
Stary cmentarz żydowski w Grabowcu został założony na przedłużeniu obecnej ul. Wspólnej około 1720 r., na powierzchni 1 ha. Został całkowicie zniszczony w czasie okupacji hitlerowskiej, a pochodzące z niego macewy posłużyły do utwardzania ulic przy siedzibie gestapo (okolice dzisiejszej remizy strażackiej, przy ul. 700-lecia).
W czasie II wojny światowej Grabowiec zostało niemal doszczętnie zniszczony – spalono ponad 720 budynków. W czasie wojny i okupacji zginęło ok. 2,2 tys. mieszkańców gminy, w tym niemal cała ludność żydowska, zgładzona przez Niemców w Sobiborze.
„Księga pamięci” poświęcona społeczności żydowskiej w Grabowcu:
Sefer zikaron le-kehilat Grabowiec
Memorial book Grabowitz, wydana przez Grabowiec Society, Tel Awiw 1975.
przygotowała: M. Szajuk
źródła: sztetl.org.pl