Rozmiar tekstu

SPOŁECZNOŚĆ ŻYDOWSKA W GRABOWCU

Zajmująca się handlem ludność żydowska pojawiła się w rolniczo-rzemieślniczym Grabowcu już około 1570 r., co w sposób znaczący wpłynęło na rozwój ośrodka. Choć w 1630 r. mieszkało tu zaledwie 20 osób wyznania mojżeszowego, zajmujących wspólnie jeden dom, w ciągu kolejnych lat ludność żydowska stała się najliczniejszą grupą etniczno-wyznaniową w mieście. Żydzi grabowieccy zajmowali się głównie handlem miodem, prowadzeniem wyszynku i arendy miejskiej, a także lichwą.

Począwszy od XVIII w., szybko bogacący się miejscowi Żydzi wykupywali parcele położone wokół rynku, wypierając tym samym ludność chrześcijańską z centrum miasta. Sytuacja ta była o tyle specyficzna, że Żydzi w Grabowcu, w przeciwieństwie do Żydów w innych miastach Lubelszczyzny, nie posiadali jasno określonego statusu prawnego. Wiadomo, iż przed 1716 r. w Grabowcu powstała synagoga, a w XIX w. także łaźnia, mykwa i dom modlitw, który w 1887 r. spłonął, lecz został odbudowany w 1891 roku. Około 1720 r. założono w Grabowcu pierwszy cmentarz żydowski. Powiększony w roku 1772, działał do końca XIX w. W 1891 r. założono nowy cmentarz, który funkcjonował do 1942 roku. W 1765 r., bezpośrednio przy rynku mieszkali wyłącznie Żydzi. Znajdowało się tu 13 domów żydowskich, a w nieco dalszej odległości od rynku – kolejnych 19, za którymi znajdowały się ogrody i zabudowania należące do mieszczan chrześcijańskich.

Po pożarach miasta w 1814 i 1838 r., w których spłonęły łącznie 193 domy, część rodzin żydowskich przeniosła się do innych miasteczek, co spowodowało znaczne zmniejszenie liczby mieszkańców Grabowca. W 1860 r. mieszkało tu ok. 1000 Żydów, 570 katolików oraz niespełna 500 prawosławnych. Podobnie jak w większości podobnych miasteczek w regionie, ludność chrześcijańska zajmowała się głównie uprawą roli i rzemiosłem, ludność żydowska zaś prowadziła handel, wyszynk i trudniła się furmaństwem.

W XIX w. w Grabowcu uwidoczniły się silne wpływy chasydyzmu. Działo tu kilka dworów oraz wiele różnych sztybli, w których spotykali się zwolennicy poszczególnych dynastii chasydzkich.

Struktura demograficzna miasta Grabowiec (1630-1939)

Rok Ogół mieszkańców Liczba Żydów
1630 - 20
1796 - 473
1865 2117 1004 (47%)
1869 1996 958 (48%)
1897 3362 1717 (51%)
1904 4366 2169 (49,6%)
1921 4212 2356 (55,9%)
1939 - 2356

Osoby zatrudnione przez Wyznaniową Gminę Żydowską w Grabowcu

  • Szora A. J. - rabin
  • Fajl Sz. - rzezak
  • Erlich J. - rzezak
  • Szczupak Ch. - łaźniczka
  • Korenblum L. - rzezak
  • Zyngier J. - sekretarz
  • Szysler H. L. - nauczyciel religji

W 1930 roku w Grabowcu istniała żydowska szkoła religijna "Cheder Jesodej Ha-Tora". Z inicjatywy syjonistów, w 1938 r. powstała w Grabowcu elementarna szkoła hebrajska Jawne. W 1932 r. założono tu stowarzyszenie Linas ha-Cedek, którego prezesem był Rachmil Klajner, zaś w roku 1938 powstało stowarzyszenie Gemilut Chased, na czele którego stał Judko Szpirer.

W okresie międzywojennym w Grabowcu działało 6 prywatnych domów modlitwy. Ich właścicielami byli:

  1. S. Karimirski
  2. S. Usiatymski
  3. Josek Borensztejn
  4. Szaja Leszcz
  5. Moszek Lindenbojm
  6. Szulim Goldbaum

Dzienną frekwencja we wszystkich tych domach szacowano do 150 osób. Brak jest informacji o dokładnym położeniu obiektów na terenie osady. Według wykazu domów modlitwy z powiatu hrubieszowskiego wszystkie te domy modlitwy zostały założone w 1908 r

Choć w niektórych źródłach pojawiają się wzmianki o synagodze lub domu modlitwy istniejącym w Grabowcu już w XVI wieku, wraz z pojawieniem się w Grabowcu ludności żydowskiej, przyjmuje się iż pierwsza synagoga w Grabowcu powstała dopiero około 1716 roku. Nie zachowały się materiały pozwalające na rekonstrukcję jej wyglądu ani dziejów, nie wiadomo też dokładnie gdzie była ona usytuowana. Z wykazu bóżnic z terenu powiatu hrubieszowskiego wynika, że w synagodze w Grabowcu dzienna frekwencja wynosiła do 30 osób. W 1942 roku Niemcy zniszczyli synagogę, do dziś nie zachowały się żadne ślady po tym obiekcie. Niektóre źródła wskazują iż przed 1880 rokiem w mieście istniały 2 synagogi, choć istnieje prawdopodobieństwo iż może chodzić tu raczej o synagogę i dom modlitwy, wzniesiony w ciągu XIX wieku, zniszczony w pożarze w 1887 roku, a następnie odbudowany w latach 90. XIX stulecia.

Nowy cmentarz żydowski w Grabowcu, czynny zapewne od ok. 1891 r., zajmował powierzchnię ok. 1,3 ha. Znajdował się po północnej stronie drogi do Hrubieszowa, w wąwozie poza miastem. 

Cmentarz uległ dewastacji podczas II wojny światowej oraz w latach po wyzwoleniu. Do dziś kilkanaście żydowskich nagrobków tkwi w schodach prowadzących do jednej z posesji przy ul. 700-lecia. W Regionalnej Izbie Pamięci zabezpieczono jedną z macew. Na terenie cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła 30 Żydów, którzy zostali zamordowani przez Niemców wiosną 1942r.

Stary cmentarz żydowski w Grabowcu został założony na przedłużeniu obecnej ul. Wspólnej około 1720 r., na powierzchni 1 ha. Został całkowicie zniszczony w czasie okupacji hitlerowskiej, a pochodzące z niego macewy posłużyły do utwardzania ulic przy siedzibie gestapo (okolice dzisiejszej remizy strażackiej, przy ul. 700-lecia).

W czasie II wojny światowej Grabowiec zostało niemal doszczętnie zniszczony – spalono ponad 720 budynków. W czasie wojny i okupacji zginęło ok. 2,2 tys. mieszkańców gminy, w tym niemal cała ludność żydowska, zgładzona przez Niemców w Sobiborze.


„Księga pamięci” poświęcona społeczności żydowskiej w Grabowcu:

Sefer zikaron le-kehilat Grabowiec
Memorial book Grabowitz, wydana przez Grabowiec Society, Tel Awiw 1975.


przygotowała: M. Szajuk
źródła: sztetl.org.pl

Wyświetleń: 851

ADRES:

Gminny Ośrodek Kultury w Grabowcu
Rynek 6
22-425 Grabowiec

tel: 84 651 22 38
NIP: 919 000 56 07

E-mail:

 

GODZINY PRACY:

poniedziałek: 8:00 - 16:00
wtorek: 8:00 - 16:00
środa: 8:00 - 16:00
czwartek: 8:00 - 16:00
piątek: 8:00 - 16:00
niedziela (pierwsza i trzecia) : 14:00 - 17:00
Izba Pamięci (w dni ustawowo wolne od pracy)

*Studio nagrań dostępne jest w pozostałym czasie po wcześniejszej konsultacji.

*wynajem sali widowiskowej jest możliwy w pozostałym czasie po wcześniejszej konsultacji.

BIP

Materiały umieszczone na stronie posiadają prawa autorskie.
Kopiowanie bez zgody właściciela jest zabronione.

Autorami zdjęć z lotu ptaka są:
Kamil Pietnowski,
Tomasz Pedowski.