W 2022 roku mija 80 lat od rozpoczęcia akcji „Reinhard” – planu ludobójstwa polskich Żydów, przygotowanego i przeprowadzonego przez nazistowskie Niemcy.
Gmina Grabowiec, powiat hrubieszowski, dystrykt lubelski-utworzenie getta: 1941r.,
liczba Żydów: 1435 osób (marzec 1941); 1500 osób (kwiecień 1941); 1758 osób (październik 1941); 2026 osób (maj lub czerwiec); 850 osób (lipiec 1942)
Przesiedlenia do Grabowca: Lublin, Warszawa (1940–1941); Kraków (listopad 1941, 40–50 osób); Miączyn, Werbkowice, Mołodiatycze (maj 1942); okolice Grabowca (czerwiec 1942)
Ostateczna likwidacja getta: połowa października 1942
Kierunek deportacji: Sobibór przez Miączyn (8 czerwca 1942, 1200 osób); Sobibór przez Hrubieszów (21 lub 28 października 1942)
Masowe egzekucje: czerwiec 1941, 20 osób; czerwiec 1942, 33 osoby
Na początku wojny żydowska społeczność Grabowca obawiała się aktów antysemityzmu ze strony Polaków i Ukraińców. Miejscowi chuligani plądrowali żydowskie mienie pomimo protestu tamtejszego księdza katolickiego. Początkowo miasteczko znajdowało się pod okupacją sowiecką. Utworzono nawet milicję polsko-żydowską. W październiku Grabowiec dostał się pod kontrolę niemiecką. Wraz z Armią Czerwoną miejscowość opuściło ok. 200 Żydów.
Od pierwszych dni okupacji Żydzi zostali przymuszani do robót, takich jak sprzątanie ulic i toalet. W 1941 r. utworzono getto dla ok. 2000 osób, jego mieszkańcy pracowali w utworzonym w pobliżu obozie pracy przymusowej. Za dostarczanie robotników odpowiadał Judenrat, utworzony na początku okupacji lub w 1940 r. Do jego zadań należało też ściąganie kontrybucji od mieszkańców getta. Aby wykarmić rodziny, Żydzi sprzedawali swój dobytek.
W marcu 1941 r. populacja żydowska w miasteczku liczyła 1435 osób.
W latach 1940–1941 do Grabowca przyjeżdżali uchodźcy z Lublina i Warszawy. W kwietniu 1941 r. w getcie przebywało ok. 1500 osób, w październiku liczba wzrosła do ok. 1758. W listopadzie do Grabowca deportowano 40–50 Żydów z Krakowa. Jesienią tegoż roku getto uszczelniono.
W czerwcu 1941 r., niedługo po ataku Rzeszy na ZSSR, doszło do egzekucji 20 Żydów w odwecie za zabójstwo oficera niemieckiego, dokonane przez partyzantów. Wydarzenie to zostało zapamiętane jako „czarna środa”. Od września nasiliły się represje i aresztowania Żydów. Represje ekonomiczne doprowadziły do skrajnego głodu.
Przebieg akcji „Reinhardt”
W maju 1942 r. ok. 600 Żydów z pobliskich miejscowości sprowadzono do getta. Liczba jego mieszkańców wzrosła do 2026. Byli to Żydzi z Miączyna, Werbkowic i Mołodiatycz (ok. 285). W czerwcu dokonano egzekucji 33 Żydów. Wtedy też sprowadzono do Grabowca Żydów z okolicznych miejscowości.
8 czerwca 1942 r. miała miejsce pierwsza deportacja. Żydzi zostali zmuszeni do stawienia się na rynku, gdzie przytrzymywano ich całą noc i ograbiono. Część dzieci wraz z osobami chorymi, słabymi i starszymi zastrzelono, pozostałych pognano do Miączyna. Na stacji kolejowej w Miączynie w wyniku selekcji zamordowano chorych, 800–850 osób odesłano do pracy przymusowej, zaś ok. 1200 przewieziono wagonami towarowymi do Sobiboru.
Deportację zorganizował Józef Fieback. Mężczyźni odesłani z powrotem do Grabowca zostali umieszczeni na obszarze pomiędzy łaźnią a domem krawca Neta. Większość pracowała na roli, część w tartaku w Werbkowicach, a ok. 100 rzemieślników – u miejscowych majstrów.
W lipcu 1942 r. w Grabowcu przebywało ok. 850 Żydów (robotnicy przymusowi). W połowie października zlikwidowano getto. Ostatnich Żydów przepędzono do getta w Hrubieszowie, a stamtąd 21 lub 28 października większość deportowano do Sobiboru.
Wojnę przeżyła większość Żydów, którzy w 1939 r. uciekli z Grabowca wraz z Armią Czerwoną.
Nieliczni z pozostałych w miasteczku przeżyli, ukrywając się w lasach. Część Żydów brała udział w akcjach partyzanckich przeciwko nazistom.
Z zasobów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”:
sztetl.org.pl
„Księga pamięci” poświęcona społeczności żydowskiej w Grabowcu:
przygotowała: M. Szajuk
Galeria zdjęć
