Do literatury archeologicznej stanowisko w Grabowcu wprowadził S. Nosek w 1957r. Określając je jako grodzisko o nazwie „Góra” z zachowanymi śladami wałów. Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadzono w 1968 i 1971 roku przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej w Lublinie.
Prace badawcze na majdanie zamczyska, wykazały długie i wielofazowe zasiedlenie stanowiska- najpierw w neolicie, następnie w okresie od XII do XVIII w. Z okresu neolitycznego znaleziono ułamki ceramiki neolitycznej, zabytki krzemienne i kamienne oraz odkryty w centralnej części majdanu zamczyska grób szkieletowy kultury lubelsko-wołyńskiej, a także fragmenty naczyń glinianych i fragment toporka kamiennego prawdopodobnie z kultury ceramiki sznurkowej i wiele innych. Druga faza, której początek przypada na XII w., do znalezisk z tego okresu należą: naczynia gliniane,, wyroby z żelaza, sierp, grot strzały, noże, fragment nożyczek, przęśliki, ciężarki tkackie, kamienne osełki,wisiorki, szklane bransolety,gwoździe kowalskie, skoble, monety srebrne i inne.
Stosunkowo uboga ilość materiałów nowożytnych świadczy o tym, że zamek pełnił w okresie XVI -XVIII wieku rolę siedziby urzędników, natomiast mieszkańcom Grabowca służył jedynie sporadycznie, jako schronienie w czasach zagrożeń.
Istnienie rezydencji książęcej w Grabowcu poświadczają źródła staroruskie z 1268 roku. Grabowiec był grodem obronnym książąt ruskich i wchodził w skład Grodów Czerwieńskich. Leżał na szlaku handlowym z Włodzimierza Wołyńskiego do Zawichostu w ziemi sandomierskiej. W XIV wieku przechodził kilkakrotnie z władania Litwinów pod rządy polskie. Dopiero w roku 1388 król Władysław Jagiełło oddał Grabowiec wraz z księstwem bełskim w posag księciu Ziemowitowi IV, który poślubił jego siostrę Aleksandrę. Tego roku też Grabowiec stał się siedzibą starostwa grodowego i powiatu, ziemi i województwa bełskiego. W 1462 roku po wygaśnięciu rodu ziemia bełska został włączona do Korony. Grabowiec stał się miastem królewskim oddawanym starostom w dzierżawę. Pierwszym znanym starostą był Paweł Jasieński. Pierwszy opis zamku jest znany w 1617 r. Z tego okresu pochodzi inwentarz zamkowy, dający obraz poważnych zniszczeń i zaniedbań czytamy: „Zamek, który jeszcze ludzie pamiętają jako porządnie z drzewa i warownie zbudowany i parkanem tak-że basztami ufortyfikowany”…, nie było już żadnych baszt i parkanu, a także żadnego”ostrożenia” /oparkowania/, „nawet bramy i wrotek do zawarcia ani strzelby żadnej”. Zły stan warowni w pierwszej połowie XVII w. nie był wynikiem działań zbrojnych, ale jak wykazują historycy, poważnych zaniedbań przez kolejnych starostów grabowieckich. W latach 1500 i 1506 duże spustoszenie w Grabowcu dokonały hordy Tatarów, a w następnych latach oddziały Kozaków Chmielnickiego w roku 1648, splądrowały i częściowo spaliły Grabowie, ta także Szwedzi, którzy pojawili się w1655r., prawdopodobnie żaden z najeźdźców nie zdobył twierdzy. Jako ważny punkt strategiczny na mapie Rzeczypospolitej, zamek wymagał napraw. Dlatego na sejmie w 1655r., podjęto decyzję o jego odbudowie.. Zrealizował ją w latach 1655-1658 starosta S. Sarbiewski. Lustracja z 1662 r. podaje,że „ na wysokiej górze wkoło okopany”, stał już wówczas” nowy zamek”. Wjazd do niego prowadził” z pola”/od strony wschodniej?/ przez bramę niezbyt dobrą. Wjeżdżając do zamku, „po lewej ręce/ w części południowej?/ stał główny budynek zamkowy, zbudowany na planie prostokąta, dwutraktowy z sienią na osi, dwukondygnacyjny. Dolna miała „sklepy murowane”/sklepienie/, przy czym w jednym z tych pomieszczeń przechowywano księgi grodzkie. Górna kondygnacja, na którą wiodły schody była drewniana. Po jednej stronie schodów znajdowała się” Kancellaria”do przechowywania ksiąg z kominkiem, natomiast po drugiej stronie była „Izba, w której sądy Starostowie zwykli odprawiać”, wyposażona w kominek, obok niej zaś pokój z piecem zielonym, o dwóch oknach i dwóch drzwiach. Jeżeli chodzi o system obronny to zanotowano, że w tym czasie był”ostróg przy parkanie dobry”, a między ostrogiem”baszteczek pięć”. Poważnych zniszczeń zamku dokonał najazd wojsk saskich w 1716 r. podczas wojny północnej. Po pierwszym rozbiorze w 1772 roku zamek przestał pełnić funkcję siedziby starosty i przeznaczony został na więzienie.
W 1807r. W wyniku licytacji tzw. Dobra Grabowieckie zostały wyprzedane i przeszły w ręce prywatne.
Jeszcze w połowie XIX wieku na górze "sterczały szczątki zamczyska" i resztki bram wjazdowych. W czasie powstania styczniowego w 1863 roku postawiono na górze zamkowej trzy krzyże, upamiętniające poległych w manifestacji religijno-patriotycznej na Placu Zamkowym w Warszawie. W 1981 r..na ich miejscu ustawiono bardziej trwałe krzyże metalowe.
przygotowała: M.Szajuk
- J.Panek,Pradzieje i wczesne średniowiecze okolic Grabowca
- A.Janeczek. Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego, 1993
- H.Stamirski, Powiat Grabowiecki w roku 1472, 1968
- M. Supryn. Grabowiec,Informator Archeologiczny,1969
- H.Gawarecki, Mstankowa, Zamki nadbużańskie Grabowcu, Horodle i Kryłowie, 1978
- J. Jaroszyński, Siedem wieków Grabowca,1991,Tędy szła historia,Biuletyn TRH,1981
Galeria zdjęć
